اندر خم یک کوچه

طیف واکنش‌ها در رابطه با اولین حضور زنان در ورزشگاه بسیار متنوع و متفاوت است. از برخوردهای دگم و قضاوت‌های غیرمنصفانه تا تفسیرهای روشنفکرمآبانه و سهل‌اندیشانه تا طعنه‌هایی از این دست که «زور فیفا بر حوزه‌ی علمیه چربید». از سویی می‌توانی کلیدواژه‌ی «عادی‌سازی شد» را در میان ادبیات افرادی ببینی که به گفته‌ی خودشان به آرزوی دیرینه‌شان رسیده‌اند.این کنش‌ها، واکنش‌ها و تقابل‌ها همه درد مخاضی است که جامعه‌ی ایرانی برای گذر از سنت به مدرنیته از سال‌های توسعه‌ی رضاخانی متحمل شده است. از همان سال‌هایی که با برای پیاده‌سازی مدرنیته نیاز به نهادینه سازی فرهنگ توسعه بود.

در کتاب «رضاخان و توسعه‌ی ایران» می‌خوانیم :«
رژیم پهلوی اول درصدد دگرگونی ساختارهای فرهنگی و اجتماعی ایران بود و متأثر از ترکیه و غرب می‌خواست جامعه را به سوی نوگرایی و مدرنیسم سوق دهد….دست‌یابی به این هدف نیازمند آن بود تا اخلاق و رفتار عمومی که عمدتا سنتی و مذهبی بود تغییر یافته و دگرگون شود. برای این دگرگونی نیز ضروری بود تا فرهنگ و سطح نگرش عمومی متحول شود».

از رهگذر همین اقدامات بود که تغییر صوری و ظاهری در فرهنگ ایران به وجود آمد و ماحصل این اقدامات، ظهور طبقه‌ی متوسط جدید شهری بود. افرادی که به استخدام ادارات مختلف درآمدند و با دیسیپلین رضاخانی کارمند عدلیه و بلدیه شدند. سیاست توسعه‌محوری که تلاش کرد با کلاه پهلوی دوران گذر از سنت به مدرنیته را با بسط شهرنشینی سرعت بخشد.

طبقه‌ی متوسط شهری که از دل جامعه‌ی سنتی_مذهبی بیرون آمده بود، هم دل در گرو سنت و‌مذهب داشت و هم مرعوب مدرنیته و‌ جلوه‌های فرهنگی غرب بود. این شیوه از توسعه بر طبق نظریه‌ی جامعه‌شناس آمریکایی به تئوری نوگرایی شهرت دارد. بر طبق این نظریه جامعه‌ی سنتی به سمت جامعه‌ی بشری سکولار کوچ می‌کند و این امر به واسطه‌ی گسترش و نشر عناصر فرهنگی كشورهای غربی در كشورهای جهان سوم به وقوع می‌پیوندد.

به عقیده‌ی لرنر این کوچ فرهنگی از کوچ جغرافیایی آغاز می‌شود و به کوچ طبقاتی و در نهایت به کوچ روانی می‌انجامد. تاکید لرنر در این کوچ روانی بر وسایل ارتباط جمعی و رسانه‌هاست. چرا که لازمه‌ی کوچ روانی، تغییر نگرش مردم یک جامعه است و بهترین ابزار استفاده از رسانه‌های جمعی است‌.

طبقه‌ی متوسطی که در دوره‌ی رضاخانی ظهور پیدا کرد و از طبقه‌ی سنتی مولد روستایی به طبقه‌ی مصرف‌گرای شبه مدرن شهری تبدیل شد بعد از انقلاب و از میانه‌ی دهه‌ی هفتاد با سیاست‌های توسعه‌محور دولت‌های وقت، روز به روز فربه‌تر شد. ادبیات این قشر خیلی با ادبیات تکلیف‌محورانه‌ی انقلابی میانه‌ای ندارد و بیشتر به دنبال حقوق شهروندی و مطالبه از حاکمیت است.

بخشی از این طبقه را زنانی تشکیل می‌دهند که دیگر سنتی نیستند و با ادبیات حقوق‌محور و درکی شبه مدرن از دین‌داری تلاش می‌کنند تا حقوقشان را از حاکمیت اخذ کنند. اما از آنجایی که این قشر نیز در مرحله‌ی گذر روانی با رسانه‌ها مدیریت احساسی می‌شوند، اغلب در رابطه با  اولویت نیازها و حقوقشان دچار سوء تحلیل شده و از همین رو با حاکمیت دچار چالش می‌گردند. اینجاست که ضرورت توجه به فقه نظام بیش از پیش مشخص می‌شود که دیگر از بیش از این نمی‌توان با قواعد اکل میته در برابر چنین ادراکاتی دوام آورد.

نظام جمهوری اسلامی که به فرموده‌ی رهبر انقلاب به دنبال الگوی زن سوم انقلاب است، می‌بایست جدی‌تر به اصلاح ساختارهای اجتماعی مردسالارانه‌ی غربی بیاندیشد و طرحی نو درافکند. ساختارهایی که پاسخگوی نیازهای شرعی و حلال هر دو جنس باشد و از درغلتیدن زنان طبقه‌ی متوسط شهری به دام ادراکات فمنیستی و موج‌های هیفوسی جلوگیری کند. امیدوارم این عقب‌نشینی در ورود زنان به ورزشگاه از عقبه‌ی فکری صحیحی برخوردار باشد، اگر نه به فتح خاکریزهای بعدی توسط افکار هیفوسی فیفا ختم خواهد شد.

مایی که با خدا اختلاف فتوا داریم

اکثر ما هنگامی که نمازمان را می‌خوانیم، حج‌مان را به جا می‌آوریم، روزه‌مان را افطار می‌کنیم، تصورمان این است که امر خداوند را تمام کرده‌ایم و پرونده‌ی عمل‌مان را بسته و تکلیف تمام است. مایی که بعد از اینکه سجاده را بسته‌ایم، امر را تمام شده دیده‌ایم و بعد از نماز و حج و روزه‌مان دروغ گفته‌ایم، تهمت زده‌ایم، حرام خدا را حلال و حلالش را حرام کرده‌ایم، مشت به سینه‌ی نظام کوبیده‌ایم و گاهی لگد کشش کرده‌ایم. مایی که با خدا اختلاف فتوا داریم.

خداوند می‌گوید: «کلا لما یقض ما امره»، زهی خیال باطل، هرگز امر قضا نشده و تکلیف تمام نیست.
«فَإِذَا قَضَيْتُمْ مَنَاسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ…»
«فَإِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلَاةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ..»
«فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلَاةُ…..و اذْكُرُوا اللَّهَ…»
یعنی وقتی تکالیف‌تان را، مناسک ظاهریتان را به پایان بردید، تازه اول کار است و اول ذکر.

بعدترش فرموده: «وَ قَضَىٰ رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ..»
و پروردگارت فرمان داده: جز او را نپرستيد!

تمام آن «قَضیتم‌ها» صغرای همین کبرای آخری است، یعنی عبودیت، که از قضا تاریخ انقضا ندارد و انسان تا جان در بدن دارد حکایتش، حکایت « کلا لما یقض امره» است یعنی «چنين نيست كه او مي پندارد؛ او هنوز آنچه را (خدا) فرمان داده، اطاعت نكرده است!»

اما در میان مؤمنان مردانی هستند که این امر را به پایان می‌برند و صادقانه بر سر عهدی که با خدا بستند، می‌مانند : «مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِۖ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَىٰ نَحْبَه..»
همان‌هایی که با مرگشان هم به دنبال انجام عبودیت‌اند.
همان‌هایی که تمام عمر مشغول انجام امر خدایند.
همان‌هایی که لحظه‌ی رفتنشان همان وقت قضا شدن امرشان است.همان‌هایی که قسم‌شان را با قسمت شدن پیکرشان ادا می‌کنند.

زمانی در جامعه‌ی ما مراجعه به روان‌شناس نوعی تابو قلمداد می‌شد. پیشنهاد مراجعه به یک دکتر روان‌شناس، مساوی بود با تصور دیوانه بودن. اما به مرور زمان این تابو شکسته شد و بازار روان‌شناسان داغ و داغ‌تر شد، تا جایی که تمایل به مطالعه‌ی کتب روان‌شناسی به یک ذائقه‌ی عمومی تبدیل شد.

وجه مثبت شکسته شدن فرهنگ مقاومت در برابر مراجعه به روان‌شناس این است که جامعه درد را پذیرفته و به دنبال درمان و بهبود روابط فردی و اجتماعی خویش است. اما ظهور انسان روان‌شناختی وجه دیگری هم دارد که به تعبیر ویلیام گاردنر نویسنده‌ی کتاب «جنگ علیه خانواده»، معلول ظهور نسبیت‌گرایی اخلاقی به صورت نظام اعتقادی است.

دیدگاهی که معتقد است «هیچ سلسله مراتب اخلاقی که بتوان زندگی را بر مبنای آن سامان داد، هیچ درست یا نادرستی وجود ندارد» و همه چیز نسبی است. او در ادامه می‌گوید وقتی چنین نسبیت‌گرایی اخلاقی در قالب یک نظام اعتقادی در جامعه‌ی غربی ظهور یافت، روان‌شناسی جایگزین اصول اخلاقی شد.

او همچنین معتقد است این گسست اخلاقی دارای دو پیامد قطعی بود. نخست آن‌که کنار گذاشتن اصول اخلاقی در ازای روان‌شناسی، نیاز انسان را به معنویت پایان نداد، بل‌که این نیاز به شدت افزایش یافت. همین نیاز سبب ظهور مدعیانی به نام درمان‌گران با نرخ‌های بسیار بالا شد تا مجموعه‌ای حیرت‌آور از درمان‌های گوناگون از روان‌درمانی تا تصوف شرقی را به فروش برسانند.

نکته‌ی قابل تأملی که گاردنر در خلال این بحث به آن اشاره می‌کند این است که می‌گوید:« انسان مذهبی‌ زاده می‌شد تا به رستگاری برسد؛ اما انسان روان‌شناختی به دنیا می‌آید تا لذت ببرد» به گونه‌ای که « اعتقادات جای خود را به احساسات داده است».

این حرف‌ها را وی در نقد ظهور تمدن مدرنی می‌گوید که دیگر قائل به سلسله مراتب نیست و خواهان نظام برابری و در پی طلب خدای انسانی است. اگرچه او این حرف‌ها را متناسب با جامعه‌ی غربی می‌گوید، اما نمی‌توان از ظهور و بروز این آسیب در جامعه‌ی کنونی ما چشم پوشید. جامعه‌ای که به علت تصادم با تمدن غربی و فشار ساختارهای فرهنگی و اجتماعی آن، صدمه دیده و ثمره‌ی این برخورد، ظهور انسان روان‌شناختی به جای انسان اخلاقی و اگر بخواهم دقیق‌تر بگویم به جای انسان متقی بوده است.

البته این یادداشت به هیچ وجه به دنبال تخطئه‌ی روان‌شناسی نیست و خدمات ارزشمند پاره‌ای از روان‌شناسان خداباور به جامعه را انکار نمی‌کند. بحث تنها بر سر چرایی به وجود آمدن چنین نیاز و عطشی است که حتی سبب روی‌آوری بخشی از جامعه به کتب ترجمه‌ای و زردی چون «خودت باش دختر»، «معذرت‌خواهی بسه دختر»، «بیشعوری» و… شده که در پس آن‌ها دست‌های سرمایه‌داری و انگیزه‌های اقتصادی به وضوح قابل مشاهده است. دست‌هایی که نه به دنبال درمان که کاسبی با درد روان مردمند.

.
۲۵ نوامبر را روز جهانی «منع خشونت علیه زنان» نامگذاری کرده و مجمع عمومی سازمان ملل متحد خشونت علیه زنان را «هرگونه عمل خشونت آمیز بر پایه جنسیت که بتواند منجر به آسیب فیزیکی (بدنی)، جنسی یا روانی زنان بشود» عنوان کرده است. با توجه به چنین رویکرد نایس و خوش رنگ و لعابی سؤالاتی از این دست قابل طرح و نیازمند پاسخ است:
.
۱_چرا وقتی قرار شد هرگونه خشونت جنسی منع شود، صنعت فحشا(porn) و روسپی‌گری کمرنگ نشد؟

۲_چرا وقتی قرار شد هرگونه عملی که منجر به آسیب فیزیکی و جسمی می‌شود منع شود، جنگ‌افروزی و رشد صنعت اسلحه‌سازی که کشته‌شدن زنان و دختران بی‌پناه معلول آن است، کمتر نشد؟

۳_چرا وقتی قرار شد، هرگونه عملی که منجر به آسیب روانی گردد ممنوع باشد، استاندارد سازی‌های هالیوودی از زیبایی و انتخاب دختر شایسته‌ی سال بر مبنای المان‌های جنسی تعطیل نشد؟

۴_چرا صنعت مانکنیسم و ذائقه‌سازی باربی‌گونه روز به روز پر رنگ‌تر و این منطق آمریکایی «هرچه قدر لاغرشوی..باز هم کم است» پرطرفدارتر شد؟

۵_چرا رژیم‌های سخت و طولانی و زجرها و گرسنگی‌های بیش از اندازه، لوسیون‌های عجیب و غریب و داروها و جراحی‌‌های ریز و درشت زیبایی، قارچ‌گونه رشد کرد و باربی بودن، تبدیل به آمال نه تنها زنان و دختران که ذائقه‌ی مردان شد؟

۶_چرا انتشار نام و تصویر «ایزابل کارو» که قربانی خشونت صنعت مانکنیسم بود و در نتیجه‌ی رژیم‌های سخت لاغری جان سپرد، در فرانسه توسط طرفداران مد ممنوع شد؟

۷_اما آخرین و مهمترین سؤال اینکه چرا با وجود چنین عناوین پرطمطراق جهانی و به ظاهر زیبا در حمایت از زنان، تنها جایگاه خانواده کمرنگ و مردستیزی پر رنگ شد؟

غرور ملی جریحه‌دار شد وقتی اردنی‌ها، زن بودن زهره کودایی را انکار کردند. این یعنی جامعه می‌فهمد، جنسیت اصالت دارد و زن را مرد دیدن اهانت‌آمیز است. اما تعجب می‌کنم وقتی می‌بینم همین جامعه حساسیتش در برابر مردواره کردن زن را نه تنها از دست داده، بل‌که در برابر ساختارهایی که با تمام قوا در حال بلعیدن زنانگی است، خاضعانه سر تسلیم فرود آورده است. ساختارهای ورزشی که برای مردها تعریف شده را تایید می‌کند و برای وزنه‌برداری زن و بدنسازی‌هایی که عضلات زنان را مردوار می‌کند، هورا می‌کشد. سوت زدن داور زن در جمعی مردانه را سر دست می‌گیرد و حلوا حلوا می‌کند. له شدن زن در ساختارهای مردسالار اشتغال را نظاره می‌کند و دم بر نمی‌آورد. هشت ساعت کار روزانه همپای مردان در طول شش روز هفته را می‌بیند و بر آن خرده نمی‌گیرد.

حامی ساختار تحصیلی است که زنانگی را نمی‌بیند و بی‌توجه به جنسیت، دختران را برای مشاغل سخت مردانه تربیت می‌کند. در برابر صنعت مد و آرایش که مردسالارانه زن را برای لذت مرد می‌خواهد دم بر نمی‌آورد. هر روز کرور کرور آگهی استخدام «زن برای خدمت به مرد سرمایه‌دار» را می‌بیند و بی‌تفاوت حتی سر هم تکان نمی‌دهد. ساختار مردانه و بی‌رحم نسبت به زنانگی را برمی‌تابد و خانه‌داری را تحقیر و شاغل بودن زن در چنین ساختاری را ارزش قلمداد می‌کند که نه تنها سختی زایمان و دو سال شیردهی را هیچ می‌انگارد، که حتی سهمی برای آن چند روز تغییر فیزیولوژیک زن در هر ماه قائل نمی‌شود و زن را همپای مرد، کاری می‌خواهد.

و تعجبم بیشتر از زنانی است که هم صدا با رسانه‌های دوست‌نما، هر روز بیشتر بر طبل فراموشی جنسیت می‌کوبند و بی‌توجه به زنانگی زن، انسانیتش را تنها سر دست می‌گیرند. زن بی‌پناهی که جاهلیت اولی انسانیتش را نادیده گرفت و بیچاره‌اش کرد، امروز در جاهلیت مدرن، زنانگیش به یغما می‌رود.