اندر خم یک کوچه

زمانی در جامعه‌ی ما مراجعه به روان‌شناس نوعی تابو قلمداد می‌شد. پیشنهاد مراجعه به یک دکتر روان‌شناس، مساوی بود با تصور دیوانه بودن. اما به مرور زمان این تابو شکسته شد و بازار روان‌شناسان داغ و داغ‌تر شد، تا جایی که تمایل به مطالعه‌ی کتب روان‌شناسی به یک ذائقه‌ی عمومی تبدیل شد.

وجه مثبت شکسته شدن فرهنگ مقاومت در برابر مراجعه به روان‌شناس این است که جامعه درد را پذیرفته و به دنبال درمان و بهبود روابط فردی و اجتماعی خویش است. اما ظهور انسان روان‌شناختی وجه دیگری هم دارد که به تعبیر ویلیام گاردنر نویسنده‌ی کتاب «جنگ علیه خانواده»، معلول ظهور نسبیت‌گرایی اخلاقی به صورت نظام اعتقادی است.

دیدگاهی که معتقد است «هیچ سلسله مراتب اخلاقی که بتوان زندگی را بر مبنای آن سامان داد، هیچ درست یا نادرستی وجود ندارد» و همه چیز نسبی است. او در ادامه می‌گوید وقتی چنین نسبیت‌گرایی اخلاقی در قالب یک نظام اعتقادی در جامعه‌ی غربی ظهور یافت، روان‌شناسی جایگزین اصول اخلاقی شد.

او همچنین معتقد است این گسست اخلاقی دارای دو پیامد قطعی بود. نخست آن‌که کنار گذاشتن اصول اخلاقی در ازای روان‌شناسی، نیاز انسان را به معنویت پایان نداد، بل‌که این نیاز به شدت افزایش یافت. همین نیاز سبب ظهور مدعیانی به نام درمان‌گران با نرخ‌های بسیار بالا شد تا مجموعه‌ای حیرت‌آور از درمان‌های گوناگون از روان‌درمانی تا تصوف شرقی را به فروش برسانند.

نکته‌ی قابل تأملی که گاردنر در خلال این بحث به آن اشاره می‌کند این است که می‌گوید:« انسان مذهبی‌ زاده می‌شد تا به رستگاری برسد؛ اما انسان روان‌شناختی به دنیا می‌آید تا لذت ببرد» به گونه‌ای که « اعتقادات جای خود را به احساسات داده است».

این حرف‌ها را وی در نقد ظهور تمدن مدرنی می‌گوید که دیگر قائل به سلسله مراتب نیست و خواهان نظام برابری و در پی طلب خدای انسانی است. اگرچه او این حرف‌ها را متناسب با جامعه‌ی غربی می‌گوید، اما نمی‌توان از ظهور و بروز این آسیب در جامعه‌ی کنونی ما چشم پوشید. جامعه‌ای که به علت تصادم با تمدن غربی و فشار ساختارهای فرهنگی و اجتماعی آن، صدمه دیده و ثمره‌ی این برخورد، ظهور انسان روان‌شناختی به جای انسان اخلاقی و اگر بخواهم دقیق‌تر بگویم به جای انسان متقی بوده است.

البته این یادداشت به هیچ وجه به دنبال تخطئه‌ی روان‌شناسی نیست و خدمات ارزشمند پاره‌ای از روان‌شناسان خداباور به جامعه را انکار نمی‌کند. بحث تنها بر سر چرایی به وجود آمدن چنین نیاز و عطشی است که حتی سبب روی‌آوری بخشی از جامعه به کتب ترجمه‌ای و زردی چون «خودت باش دختر»، «معذرت‌خواهی بسه دختر»، «بیشعوری» و… شده که در پس آن‌ها دست‌های سرمایه‌داری و انگیزه‌های اقتصادی به وضوح قابل مشاهده است. دست‌هایی که نه به دنبال درمان که کاسبی با درد روان مردمند.

.
۲۵ نوامبر را روز جهانی «منع خشونت علیه زنان» نامگذاری کرده و مجمع عمومی سازمان ملل متحد خشونت علیه زنان را «هرگونه عمل خشونت آمیز بر پایه جنسیت که بتواند منجر به آسیب فیزیکی (بدنی)، جنسی یا روانی زنان بشود» عنوان کرده است. با توجه به چنین رویکرد نایس و خوش رنگ و لعابی سؤالاتی از این دست قابل طرح و نیازمند پاسخ است:
.
۱_چرا وقتی قرار شد هرگونه خشونت جنسی منع شود، صنعت فحشا(porn) و روسپی‌گری کمرنگ نشد؟

۲_چرا وقتی قرار شد هرگونه عملی که منجر به آسیب فیزیکی و جسمی می‌شود منع شود، جنگ‌افروزی و رشد صنعت اسلحه‌سازی که کشته‌شدن زنان و دختران بی‌پناه معلول آن است، کمتر نشد؟

۳_چرا وقتی قرار شد، هرگونه عملی که منجر به آسیب روانی گردد ممنوع باشد، استاندارد سازی‌های هالیوودی از زیبایی و انتخاب دختر شایسته‌ی سال بر مبنای المان‌های جنسی تعطیل نشد؟

۴_چرا صنعت مانکنیسم و ذائقه‌سازی باربی‌گونه روز به روز پر رنگ‌تر و این منطق آمریکایی «هرچه قدر لاغرشوی..باز هم کم است» پرطرفدارتر شد؟

۵_چرا رژیم‌های سخت و طولانی و زجرها و گرسنگی‌های بیش از اندازه، لوسیون‌های عجیب و غریب و داروها و جراحی‌‌های ریز و درشت زیبایی، قارچ‌گونه رشد کرد و باربی بودن، تبدیل به آمال نه تنها زنان و دختران که ذائقه‌ی مردان شد؟

۶_چرا انتشار نام و تصویر «ایزابل کارو» که قربانی خشونت صنعت مانکنیسم بود و در نتیجه‌ی رژیم‌های سخت لاغری جان سپرد، در فرانسه توسط طرفداران مد ممنوع شد؟

۷_اما آخرین و مهمترین سؤال اینکه چرا با وجود چنین عناوین پرطمطراق جهانی و به ظاهر زیبا در حمایت از زنان، تنها جایگاه خانواده کمرنگ و مردستیزی پر رنگ شد؟

غرور ملی جریحه‌دار شد وقتی اردنی‌ها، زن بودن زهره کودایی را انکار کردند. این یعنی جامعه می‌فهمد، جنسیت اصالت دارد و زن را مرد دیدن اهانت‌آمیز است. اما تعجب می‌کنم وقتی می‌بینم همین جامعه حساسیتش در برابر مردواره کردن زن را نه تنها از دست داده، بل‌که در برابر ساختارهایی که با تمام قوا در حال بلعیدن زنانگی است، خاضعانه سر تسلیم فرود آورده است. ساختارهای ورزشی که برای مردها تعریف شده را تایید می‌کند و برای وزنه‌برداری زن و بدنسازی‌هایی که عضلات زنان را مردوار می‌کند، هورا می‌کشد. سوت زدن داور زن در جمعی مردانه را سر دست می‌گیرد و حلوا حلوا می‌کند. له شدن زن در ساختارهای مردسالار اشتغال را نظاره می‌کند و دم بر نمی‌آورد. هشت ساعت کار روزانه همپای مردان در طول شش روز هفته را می‌بیند و بر آن خرده نمی‌گیرد.

حامی ساختار تحصیلی است که زنانگی را نمی‌بیند و بی‌توجه به جنسیت، دختران را برای مشاغل سخت مردانه تربیت می‌کند. در برابر صنعت مد و آرایش که مردسالارانه زن را برای لذت مرد می‌خواهد دم بر نمی‌آورد. هر روز کرور کرور آگهی استخدام «زن برای خدمت به مرد سرمایه‌دار» را می‌بیند و بی‌تفاوت حتی سر هم تکان نمی‌دهد. ساختار مردانه و بی‌رحم نسبت به زنانگی را برمی‌تابد و خانه‌داری را تحقیر و شاغل بودن زن در چنین ساختاری را ارزش قلمداد می‌کند که نه تنها سختی زایمان و دو سال شیردهی را هیچ می‌انگارد، که حتی سهمی برای آن چند روز تغییر فیزیولوژیک زن در هر ماه قائل نمی‌شود و زن را همپای مرد، کاری می‌خواهد.

و تعجبم بیشتر از زنانی است که هم صدا با رسانه‌های دوست‌نما، هر روز بیشتر بر طبل فراموشی جنسیت می‌کوبند و بی‌توجه به زنانگی زن، انسانیتش را تنها سر دست می‌گیرند. زن بی‌پناهی که جاهلیت اولی انسانیتش را نادیده گرفت و بیچاره‌اش کرد، امروز در جاهلیت مدرن، زنانگیش به یغما می‌رود.

جماعت مذهبی در حال مستحیل شدن در جریان شبه مدرنی است که ارمغان توسعه‌یافتگی است. جریانی کهت طبقه متوسط شهری را درگیر سبکی متفاوت از سبک زندگی سنتی کرده و او را با خوانش جدیدی از دینداری مواجه کرده است. در این درک جدید از دینداری، فرد مذهبی تلاش می‌کند، اسلام را امروزی کند و شرع را بر عرف مدرن تطبیق دهد، حتی به غلط! یک زن مذهبی در رویارویی با این جریان شبه مدرن در حالی‌که تمایل به پوشش دارد اما دیگر تعریفش از پوشش، تعریفی نیست که یک زن سنتی دارد.

علت این چرخش در نگاه و تفکر، به مبانی‌ای برمی‌گردد که مدرنیته بر آن استوار است. روح حاکم بر مدرنیته، امانیسم یا همان نفس اماره است؛ نفسی که خود را در دایره‌ی ولایت الهی نمی‌بیند. خودش امر می‌کند، تشخیص می‌دهد و عمل می‌کند. نفسی که بالاصاله و بالذات معیار تشخیص، مبدأ و غایت قرار می‌گیرد و انسان را دایر مدار نظام هستی می‌داند. مدرنیته که با لحظه لحظه‌ی زندگی ما درآمیخته، تمام مناسبات انسانی، تعاملات محرم و نامحرم، نوع پوشش، بافت معماری شهری و مسکونی، روش و رویکرد آموزشی‌مان را متأثر از امانیسم کرده است.

سربند همین تأثیرپذیری و انفعال در برابر ساختارهای تمدنی غرب، زن مذهبی هنگام انتخاب پوشش ناخودآگاه به سمتی گرایش پیدا می‌کند که جامعه برای او تعریف می‌کند. او دریافته به سبکی از پوشش تمایل دارد که دیگر شبیه به پوشش یک زن سنتی نیست. ذهنیتی که از زن بودن خود پیدا کرده، ذهنیتی برساخته از رسانه و جریانات سیاسی و فرهنگی امانیسمی است. زنی که زیاد در کف جامعه حضور فیزیکی دارد. شاغل است. به راحتی با مردان تعامل دارد. لبا‌س‌های رنگی می‌پوشد. کافی‌شاپ می‌رود. از به تصویر کشیدن عاشقانه‌هایش با همسرش ابایی ندارد. حجابش متأثر از خوانش جدیدی که از پوشش پیدا کرده، دیگر ساده و غیر جذاب نیست. بل‌که دوست دارد هم پوشیده باشد، هم جذاب.

این تنها سرنوشت زن نیمه مدرن مذهبی نیست، بل‌که مرد مذهبی در چنین جامعه‌ای خوانشی متفاوت از مردان سنتی دارد. غیرت دارد اما در عین حال از کانون توجه بودن همسرش راضی است. دین‌دار است اما دین‌مدار نه. معیار انتخاب همسرش دیگر تنها نجابت و حیا نیست، زیبا، بی نقص و شاغل بودن همسر هم برایش اصالت ذاتی دارد. مذهبی است اما پای ثابت پیج های بلاگری و حجاب استایل‌هاست و مشغول احسنت گفتن به حجاب جذاب خانم بلاگر. زیستن در جامعه‌ای که دیده شدن را فریاد می‌زند، غض بصر را برایش تهی از معنا کرده است. جامعه‌ای چنین غوغاسالار که آرمانش دیده‌شدن است، دین را اینچنین عرفی می‌کند.

جامعه‌ای که علی‌رغم اسلامی ‌بودن، در برابر ساختارهای فرهنگی غرب واداده و همراه با روح امانیسمی ‌آن شده است. رهبر انقلاب ذیل تفسیر سوره‌ی بقره این وادادگی را این‌گونه تعبیر می‌کنند: « همیشه نظام‌های اجتماعی را به تورهای ماهیگیری مثال می‌زدم که گاهی در میان خود هزاران ماهی را می‌کشانند به یک سمت خاصی و آن ماهیان خودشان متوجه نیستند که با همان حرکت تور، دارند به یک طرفی کشیده می‌شوند و نمی‌فهمند که یک کسی دارد آنها را هدایت می‌کند در داخل تور، آنها خیال می‌کنند آزادند و دارند راه می‌روند، هیچ احساس اسارت هم نمی‌کنند. نظام‌های اجتماعی هم این چنین‌اند، حتی نظام صحیح هم به یک معنا همین‌طور است، اگر چه او دیگر اسارت نیست چون در او آگاهی و بینایی هست، وانگهی نظام مستند به خدا و بندگی بالاخره بندگی خداست، اما هر نظام اجتماعی این خصوصیت را دارد، انسان‌ها در نظام اجتماعی داخل یک تور نامرئی هستند و دارند کشانده می‌شوند به یک طرفی، اگر چنانچه آنها را به طرف بهشت ببرند، انسانها را به طرف بهشت می‌روند، و اگر بطرف جهنم ببرند، انسان‌ها دارند به طرف جهنم کشانده می‌شوند». برای جامعه‌ای که داعیه‌ی تمدن‌سازی اسلامی دارد، حل این معضلات فرهنگی و اصلاح سبک زندگی نیاز به راه‌کارهایی کلان در حد ایجاد ساختارهایی توحیدی و عبودیت‌محور دارد.

.
چند روزی است تبلیغ دومینو و استفاده از زن به عنوان یک ابژه جنسی برای تبلیغ بستنی، اعتراض‌هایی را به دنبال داشته است. چند نکته در رابطه با این مسئله قابل بررسی است. اول نگاه کالاانگارانه به زن، که البته اختصاص به الان ندارد و صبح تا شب شاهد چنین استفاده‌های ابزاری از زن چه در فروشگاه‌ها و چه در تبلیغات سیما هستیم. نگاهی که ریشه در سرمایه‌داری ‌غرب دارد و تنها فروش محصول و دامن زدن به مصرف برایش اهمیت دارد و در این راه از هر ابزاری که بتواند استفاده می‌کند.
.
اما اینکه چرا بیشتر از زن استفاده می‌‌شود، ریشه در دیدگاهی دارد که به صورت گسترده در سنت فلسفی غرب وجود دارد. فلسفه‌ای که همواره زنان را به منزله‌ی موجود درجه دوم، فروتر و طفیلی قلمداد کرده و زن را به مثابه حیوانی دانسته که برای خدمت به مرد آفریده شده است. این تفکر در گذشته زن را محصور در خانه می‌خواست و مرد را رب‌البیت خانه می‌دانست. به عنوان مثال پولس در رساله‌ی خود می‌گوید:« مرد به جهت زن آفریده نشده، بل‌که زن برای مرد».

با صنعتی شدن غرب و نیاز سرمایه‌داری به کارگر ارزان، همان نگاه این‌بار با شعار حمایت از حقوق زن، او را به عرصه‌ی اجتماع کشاند و از کار خانه به کار در کارخانه و به استخدام سرمایه‌سالاران درآورد، با حقوق کمتر و گاهی کار بیشتر. اینجا زن کارگر کارخانه بود و بیش از توانش کار می‌کرد تا مردان پولدارتر شوند.

بعدتر با بالا گرفتن کار رسانه و نیاز به تبلیغات بیشتر، زن تغییر کاربری داد و کالایی بود برای ترغیب مشتری. اما این‌بار جاذبه‌های جنسی زن در جامعه‌ای که با شتاب به سمت انقلاب جنسی پیش می‌رفت، ابزار پول‌سازی سرمایه‌داران شد. هرچه عریان‌تر پرطرفدارتر. در جامعه‌ای که شهوت حکمرانی می‌کرد (و می‌کند)، مصرف بیشتر تابعی از تحریک شهوت بیشتر شد و زن همان حیوان درجه دوم که باید خادم مرد می‌بود، بهترین ابزار. مسیری که کشور ما نیز با گرفتار شدنش در فرهنگ توسعه در حال طی کردن است.

اما نکته‌ای را که در اینجا باید مورد توجه قرار داد، دو رو بودن سکه‌ی استخدام است. یعنی یک روی آن استخدام کننده و روی دیگر آن استخدام شونده(زن) است. به عبارت دقیق‌تر وجود قدرت و غلبه‌ی فرهنگی، که زنان نیز این نگاه را پذیرفته‌اند و عزمی برای تغییر این روند از خود نشان نمی‌دهند. چراکه پذیرفتن سبب تن‌دادن می‌شود. عموما بازار با توجه به تقاضای موجود دست به عرضه می‌زند. وقتی در چنین جامعه‌ای زن خود را به عنوان یک کالای مصرفی و ابژه‌ی جنسی پذیرفته و تسلیم#مردسالاری مدرن با تمام وجوهش شده است، چرا نباید اینچنین مصرفش کرد؟