اندر خم یک کوچه

امروزه در دنیای شبه مدرنی که با آن روبرو هستیم کمتر سلبریتی وجود دارد که به عمل‌های زیبایی روی نیاورده باشد. عمل‌هایی که نشان از تغییر جدی در معیارهای زیبایی‌شناختی دارد و به علت گسترش فضای مجازی و دسترسی افراد به محتوای رسانه، عملکرد این افراد در این زمینه به نوعی الگو برای افراد جامعه تبدیل شده است. زیبایی‌هایی که بیشتر بر برجسته‌سازی جذابیت‌های جنسی تمرکز دارد. همین فهم از زیبایی در بسیاری موارد سبب کشف حجاب در بین برخی بازیگران شده و با عنوان آراسته بودن، حجاب اسلامی نفی و یا در قالب ناهنجاری‌های پوشش برزو پیدا کرده است.

برای دست‌یابی به درک عمیق‌تر نسبت به این تغییر معیار زیبایی باید نگاهی به هنر مدرن و فلسفه‌ی آن بیاندازیم. چراکه معمولا دنیای هنر، دنیایی است که انسان فهم خود را از زیبایی به تصویر می‌کشد. از همین رو درک زیبایی در فلسفه‌ی مدرن را باید در آثار هنرمندان آن جستجو کرد. مجسمه‌ی حضرت داوود میکل‌آنژ از جمله‌ی این آثار است. این مجسمه بیش از آنکه بازتاب‌دهنده‌ی شخصیت دینی یک پیامبر باشد، بر زیبایی اندام و حتی ذائقه‌ی جنسی مخاطب تمرکز کرده است و فکر و ذهن مخاطب را در اولین نگاه متوجه غرائض شهوانی و جنسی می‌کند. ویل دورانت در کتاب لذات فلسفه می‌گوید: « هنر در خدمت به دین نشان داد که با عشق سر و سری دارد. عناصر غیردینی، بدن‌های موزون و پیکرهای لطیف در مقدس‌ترین و دینی‌ترین نقاشی‌های عهد رنسانس خود را سرزده جا کردند. مریم به صورت ونوس چاق درآمد و حضرت یحیی به شکل آدونیس خوش‌اندام و بدن لخت سباستیان مقدس سرمشق نقاشان گردید…..هنر و علایق جنسی از یک منبع واحد به شدت فوران می‌کند».

توجه به زیبایی‌های خیرکننده و ظاهری انسان در دنیای مدرن محصول فهمی اومانیستی از زیبایی و هنر است. از منظر هگل ساز و کار فهم زیبایی و زشتی در وجود انسان مدرن خراب شده و جای زیبایی و زشتی عوض شده است. حتی هربرت مارکوزه در کتاب خود می‌گوید: « نظام سرمایه‌داری کاری با انسان می‌کند که حس‌گرهای زیبایی‌شناسی‌اش از کار می‌افتد؛ یعنی چیزهای زیبا را زیبا نمی‌بیند و چیزهای زشت را هم زشت نمی‌پندارد». تحت چنین فلسفه و نگرشی است که الگوهای زیبایی تولید و با پشتیبانی رسانه‌ها ترویج می‌شوند. بازار پیکرتراشان داغ شده و عمل‌های زیبایی رکوردار می‌شوند. در جامعه‌ای که فلسفه‌ی زیبایی اینچنین درک می‌شود، زن که خود ذاتا مظهر جمال خداوندی است، از حقیقت وجودی خود جدا شده و تمام و کمال در اندام و زیبایی ظاهری خلاصه می‌شود و تبدیل به ابژه‌ی جنسی می‌گردد.

شاید این نقل با فطری بودن تمایل به زیبایی، متناقض به نظر برسد. اما از منظر قرآنی نیز زیبایی به دو نوع زیبایی شیطانی و الهی تقسیم می‌شود و متناسب با درجات ایمان، زیبا دیدن، شناخت و فهم آن برای مومن و غیرمومن متفاوت خواهد بود. به عبارتی زیبایی‌هایی وجود دارند که شیطان آن‌ها را در نظر انسان زینت داده است، « زین لهم الشیطان». در نگاه قرآنی زیبایی با عینک ایمان فهم می‌شود، در حالی‌که در اندیشه‌ی مدرن، زیبایی امری مبتنی بر نگاه فرد است و ایمان زیربنای آن قرار نمی‌گیرد. اندیشه‌ای که وقتی در قالب مثل بازتاب داده می‌شود، زیبایی را اینگونه تفسیر می‌کند: « beauty is in the eye of the beholder».

در مناجات المحبین از سری مناجات «خمس عشره» امام سجاد علیه‌السلام، فراز بسیار زیبایی وجود دارد که می‌فرماید:« الهی فاجعلنا ممن…هیّ‍‌‍َمتَ قلبه لِارادتِک» یعنی خدایا ما را از جمله کسانی قرار ده که برای اراده‌ی تو دلشان می‌رود.(غش و ضعف می‌کنند برای خواست تو)

اینکه «اراده‌ی خدا چیست؟» را قرآن برای ما مشخص کرده:«وَ اللَّهُ يُرِيدُ الْآخِرَةَ» خدا آخرت را می‌خواهد ولی شما «تُرِيدُونَ عَرَضَ الدُّنْيَا» آبروی دنیا را می‌خواهید؛ نه تنها می‌خواهید «بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا» بل‌که آن را بر حیات آخرت که «خَيْرٌ وَ أَبْقَى» است، ترجیح می‌دهید.

در واقع آنچه برای خداوند مهم است، «مرتبه‌ی زیستن» و «چرا زیستن» است. سؤالاتی بنیادین که در دنیای مدرن با عنوان «کیفیت زیستن» ماست‌مالی می‌شوند. اولین سؤالی که توسط انسان مدرن محو می‌شود، سوال:«برای چی؟» است. سوالی که غفلت از آن، انسان را در پست‌ترین و سطحی‌ترین مرتبه از زندگی که حیات دنیا است متوقف می‌کند.

آنگلا مرکل را به عنوان الگوی زن موفق در عرصه‌ی سیاست به زنان ایرانی معرفی می‌کنند. اما  مرکل را نمی‌توان یک زن موفق قلمداد کرد، بل‌که می‌توان او را یک زن موفق در خدمت به ساختارهای مردساخته‌ی مدرن دانست. چراکه یک زن زمانی می‌تواند الگوی مناسبی باشد که در هر نقشی که به عهده می‌گیرد، جنسیت زنانه‌ی خود را بروز و ظهور بخشد و متناسب با اقتضائات آن رفتار کند. یکی از انتقادات اساسی که به این نوع الگو می‌توان وارد دانست تداوم بخشیدن به سیاست‌های جنگ‌طلبانه‌ آلمان در هنگام تصدی پست نخست وزیری است. حمایت‌هایی که از آمریکا در حمله به عراق به عمل آورد که نتیجه‌ آن کشته و زخمی شدن هزاران زن و کودک بود. این عملکرد مرکل نه تنها با زنانگی منافات دارد، بل‌که قوام‌بخش ساختارهای مردساخته است. چراکه اساسا نظامی‌گری و خشونت‌طلبی نسبتی با زنانگی ندارد.

برای درک بهتر این مدعا می‌توان به ماجرای ملکه‎‌ی سبأ در جریان دعوت حضرت سلیمان و چگونگی عملکرد ملکه اشاره کرد. زمانی که حضرت سلیمان خطاب به آن بانو که در نظام کفر زندگی می‌کرد، نامه‌ی تندی نوشته و توسط هدهد به دست آنها می‌رساند، ملکه بعد از دیدن نامه و با توجه به شناختی که نسبت به جبروت حضرت سلیمان دارد با قوم خود در مورد چگونگی پاسخ مشورت می‌کند و از آنها نظریه می‌خواهد. پاسخ آنها را قرآن اینگونه بیان می‌کند: « نَحْنُ أُولُوا قُوَّةٍ وَ أُولُوا بَأْسٍ شَدِيدٍ..»ناراحت مباش و هيچ غم مخور كه ما مردانى نيرومند هستيم و ارتشى قوى داريم.

ملکه که با توجه به این پاسخ متوجه تمایل آنها به جنگ می‌شود، شروع می‌کند به مذمت جنگ و می‌گوید:« إِنَّ الْمُلُوكَ إِذا دَخَلُوا قَرْيَةً أَفْسَدُوها…» يعنى، جنگ عاقبتى ندارد، مگر غلبه يكى از دو طرف و شكست طرف ديگر، يعنى فساد قريه‏‌ها و شهرها و ذلت عزيزان‏ و با رد نظریه‌ی آنها خودش با عقلانیتی زنانه اینگونه پیشنهاد می‌دهد:« وَ إِنِّي مُرْسِلَةٌ إِلَيْهِمْ بِهَدِيَّةٍ فَناظِرَةٌ ..» یعنی نظر من اين است كه هديه‏‌اى براى او بفرستيم، ببينيم فرستادگان ما چه خبرى مى‏آورند، آن وقت تصميم به يكى از دو طرف جنگ يا صلح بگيريم.

در این ماجرا به وضوح می‌توان نقش جنسیت را در این تصمیم‌گیری مشاهده کرد. زمانی‌‌که زن بتواند زنانگی خود را به اجتماع تزریق کند و در ساختارهای مردساخته هضم نشود، می‌توان گفت موفق عمل‌کرده است، چرا که هویت زنانه‌ی خود را محفوظ داشته و فکر و عقلانیت خود را در خدمت به بهبود زندگی جامعه قرار داده و در عین حال مستقل عمل کرده است. 

طیف واکنش‌ها در رابطه با اولین حضور زنان در ورزشگاه بسیار متنوع و متفاوت است. از برخوردهای دگم و قضاوت‌های غیرمنصفانه تا تفسیرهای روشنفکرمآبانه و سهل‌اندیشانه تا طعنه‌هایی از این دست که «زور فیفا بر حوزه‌ی علمیه چربید». از سویی می‌توانی کلیدواژه‌ی «عادی‌سازی شد» را در میان ادبیات افرادی ببینی که به گفته‌ی خودشان به آرزوی دیرینه‌شان رسیده‌اند.این کنش‌ها، واکنش‌ها و تقابل‌ها همه درد مخاضی است که جامعه‌ی ایرانی برای گذر از سنت به مدرنیته از سال‌های توسعه‌ی رضاخانی متحمل شده است. از همان سال‌هایی که با برای پیاده‌سازی مدرنیته نیاز به نهادینه سازی فرهنگ توسعه بود.

در کتاب «رضاخان و توسعه‌ی ایران» می‌خوانیم :«
رژیم پهلوی اول درصدد دگرگونی ساختارهای فرهنگی و اجتماعی ایران بود و متأثر از ترکیه و غرب می‌خواست جامعه را به سوی نوگرایی و مدرنیسم سوق دهد….دست‌یابی به این هدف نیازمند آن بود تا اخلاق و رفتار عمومی که عمدتا سنتی و مذهبی بود تغییر یافته و دگرگون شود. برای این دگرگونی نیز ضروری بود تا فرهنگ و سطح نگرش عمومی متحول شود».

از رهگذر همین اقدامات بود که تغییر صوری و ظاهری در فرهنگ ایران به وجود آمد و ماحصل این اقدامات، ظهور طبقه‌ی متوسط جدید شهری بود. افرادی که به استخدام ادارات مختلف درآمدند و با دیسیپلین رضاخانی کارمند عدلیه و بلدیه شدند. سیاست توسعه‌محوری که تلاش کرد با کلاه پهلوی دوران گذر از سنت به مدرنیته را با بسط شهرنشینی سرعت بخشد.

طبقه‌ی متوسط شهری که از دل جامعه‌ی سنتی_مذهبی بیرون آمده بود، هم دل در گرو سنت و‌مذهب داشت و هم مرعوب مدرنیته و‌ جلوه‌های فرهنگی غرب بود. این شیوه از توسعه بر طبق نظریه‌ی جامعه‌شناس آمریکایی به تئوری نوگرایی شهرت دارد. بر طبق این نظریه جامعه‌ی سنتی به سمت جامعه‌ی بشری سکولار کوچ می‌کند و این امر به واسطه‌ی گسترش و نشر عناصر فرهنگی كشورهای غربی در كشورهای جهان سوم به وقوع می‌پیوندد.

به عقیده‌ی لرنر این کوچ فرهنگی از کوچ جغرافیایی آغاز می‌شود و به کوچ طبقاتی و در نهایت به کوچ روانی می‌انجامد. تاکید لرنر در این کوچ روانی بر وسایل ارتباط جمعی و رسانه‌هاست. چرا که لازمه‌ی کوچ روانی، تغییر نگرش مردم یک جامعه است و بهترین ابزار استفاده از رسانه‌های جمعی است‌.

طبقه‌ی متوسطی که در دوره‌ی رضاخانی ظهور پیدا کرد و از طبقه‌ی سنتی مولد روستایی به طبقه‌ی مصرف‌گرای شبه مدرن شهری تبدیل شد بعد از انقلاب و از میانه‌ی دهه‌ی هفتاد با سیاست‌های توسعه‌محور دولت‌های وقت، روز به روز فربه‌تر شد. ادبیات این قشر خیلی با ادبیات تکلیف‌محورانه‌ی انقلابی میانه‌ای ندارد و بیشتر به دنبال حقوق شهروندی و مطالبه از حاکمیت است.

بخشی از این طبقه را زنانی تشکیل می‌دهند که دیگر سنتی نیستند و با ادبیات حقوق‌محور و درکی شبه مدرن از دین‌داری تلاش می‌کنند تا حقوقشان را از حاکمیت اخذ کنند. اما از آنجایی که این قشر نیز در مرحله‌ی گذر روانی با رسانه‌ها مدیریت احساسی می‌شوند، اغلب در رابطه با  اولویت نیازها و حقوقشان دچار سوء تحلیل شده و از همین رو با حاکمیت دچار چالش می‌گردند. اینجاست که ضرورت توجه به فقه نظام بیش از پیش مشخص می‌شود که دیگر از بیش از این نمی‌توان با قواعد اکل میته در برابر چنین ادراکاتی دوام آورد.

نظام جمهوری اسلامی که به فرموده‌ی رهبر انقلاب به دنبال الگوی زن سوم انقلاب است، می‌بایست جدی‌تر به اصلاح ساختارهای اجتماعی مردسالارانه‌ی غربی بیاندیشد و طرحی نو درافکند. ساختارهایی که پاسخگوی نیازهای شرعی و حلال هر دو جنس باشد و از درغلتیدن زنان طبقه‌ی متوسط شهری به دام ادراکات فمنیستی و موج‌های هیفوسی جلوگیری کند. امیدوارم این عقب‌نشینی در ورود زنان به ورزشگاه از عقبه‌ی فکری صحیحی برخوردار باشد، اگر نه به فتح خاکریزهای بعدی توسط افکار هیفوسی فیفا ختم خواهد شد.

زمانی در جامعه‌ی ما مراجعه به روان‌شناس نوعی تابو قلمداد می‌شد. پیشنهاد مراجعه به یک دکتر روان‌شناس، مساوی بود با تصور دیوانه بودن. اما به مرور زمان این تابو شکسته شد و بازار روان‌شناسان داغ و داغ‌تر شد، تا جایی که تمایل به مطالعه‌ی کتب روان‌شناسی به یک ذائقه‌ی عمومی تبدیل شد.

وجه مثبت شکسته شدن فرهنگ مقاومت در برابر مراجعه به روان‌شناس این است که جامعه درد را پذیرفته و به دنبال درمان و بهبود روابط فردی و اجتماعی خویش است. اما ظهور انسان روان‌شناختی وجه دیگری هم دارد که به تعبیر ویلیام گاردنر نویسنده‌ی کتاب «جنگ علیه خانواده»، معلول ظهور نسبیت‌گرایی اخلاقی به صورت نظام اعتقادی است.

دیدگاهی که معتقد است «هیچ سلسله مراتب اخلاقی که بتوان زندگی را بر مبنای آن سامان داد، هیچ درست یا نادرستی وجود ندارد» و همه چیز نسبی است. او در ادامه می‌گوید وقتی چنین نسبیت‌گرایی اخلاقی در قالب یک نظام اعتقادی در جامعه‌ی غربی ظهور یافت، روان‌شناسی جایگزین اصول اخلاقی شد.

او همچنین معتقد است این گسست اخلاقی دارای دو پیامد قطعی بود. نخست آن‌که کنار گذاشتن اصول اخلاقی در ازای روان‌شناسی، نیاز انسان را به معنویت پایان نداد، بل‌که این نیاز به شدت افزایش یافت. همین نیاز سبب ظهور مدعیانی به نام درمان‌گران با نرخ‌های بسیار بالا شد تا مجموعه‌ای حیرت‌آور از درمان‌های گوناگون از روان‌درمانی تا تصوف شرقی را به فروش برسانند.

نکته‌ی قابل تأملی که گاردنر در خلال این بحث به آن اشاره می‌کند این است که می‌گوید:« انسان مذهبی‌ زاده می‌شد تا به رستگاری برسد؛ اما انسان روان‌شناختی به دنیا می‌آید تا لذت ببرد» به گونه‌ای که « اعتقادات جای خود را به احساسات داده است».

این حرف‌ها را وی در نقد ظهور تمدن مدرنی می‌گوید که دیگر قائل به سلسله مراتب نیست و خواهان نظام برابری و در پی طلب خدای انسانی است. اگرچه او این حرف‌ها را متناسب با جامعه‌ی غربی می‌گوید، اما نمی‌توان از ظهور و بروز این آسیب در جامعه‌ی کنونی ما چشم پوشید. جامعه‌ای که به علت تصادم با تمدن غربی و فشار ساختارهای فرهنگی و اجتماعی آن، صدمه دیده و ثمره‌ی این برخورد، ظهور انسان روان‌شناختی به جای انسان اخلاقی و اگر بخواهم دقیق‌تر بگویم به جای انسان متقی بوده است.

البته این یادداشت به هیچ وجه به دنبال تخطئه‌ی روان‌شناسی نیست و خدمات ارزشمند پاره‌ای از روان‌شناسان خداباور به جامعه را انکار نمی‌کند. بحث تنها بر سر چرایی به وجود آمدن چنین نیاز و عطشی است که حتی سبب روی‌آوری بخشی از جامعه به کتب ترجمه‌ای و زردی چون «خودت باش دختر»، «معذرت‌خواهی بسه دختر»، «بیشعوری» و… شده که در پس آن‌ها دست‌های سرمایه‌داری و انگیزه‌های اقتصادی به وضوح قابل مشاهده است. دست‌هایی که نه به دنبال درمان که کاسبی با درد روان مردمند.