اندر خم یک کوچه

🔹ذهنم درگیر این سؤال بود که چگونه عدم مشارکت در انتخابات می‌تواند در کاهش امنیت یک کشور نقش داشته باشد! استدلالی که این روزها زیاد می‌شنوم. سؤال را گوشهٔ ذهنم نگه داشته بودم و به دنبال برهانی برای آن می‌گشتم.

🔹میان همین جستجوها به سرگذشت کشوری برخوردم که مردمش در سال ١٩٩٧ دست به تحریم انتخابات زدند؛ کشور یوگسلاوی. مردم فکر می‌کردند با تحریم انتخابات راه درست اعتراض را در پیش گرفته‌اند. اما از پیامی که این تحریم به جوامع بین‌المللی می‌داد، غافل بودند. کمتر از دوسال بعد، ناتو با حملهٔ نظامی به پیامشان پاسخ داد. پاسخی که ٢٥٠٠ کشته، از جمله ٨٠ کودک و ١٠٠ میلیارد دلار خسارت روی دستشان گذاشت. بمب‌های حاوی اورانیوم ضعیف شده، هدیهٔ آمریکا به مردم یوگسلاوی بود که سلامتی ٦٠ نسل آینده‌ را متأثر از تشعشعات این مهمات ممنوعه کرد.

🔹راز ارتباط بین تحریم انتخابات و مهمات ممنوعه را کتاب «us foreign policy in perspective» یا «چشم‌انداز سیاست خارجی آمریکا» به روشنی بیان کرده است. کتابی که در مورد سیاست‌های کلیدی آمریکا صحبت می‌کند که در طول صد سال گذشته به طور قابل توجهی پایدار بوده‌اند. بر اساس داده‌های این کتاب کشورها یا با آمریکا دشمن‌اند یا وابسته و آویزان. چارتی که در صفحهٔ ١٨٣ کتاب ترسیم شده از سیاست خارجی آمریکا در قبال دیگر کشورها پرده برمی‌دارد.

🔹طبق این چارت اگر کشوری که دشمن آمریکا محسوب می‌شود دارای مقبولیت بین‌المللی نباشد، گزینهٔ روی میز آمریکا «دخالت خصمانهٔ آشکار» است. به نظرم همین یک بند برای شرح این راز کافی است. چراکه نظام‌های سیاسی در سطح بین‌الملل با تکیه بر آراء مردم است که مشروعیت پیدا می‌کنند. حالا اگر طبق این چارت‌بندی، آمریکا بتواند در جوامع بین‌المللی عدم مقبولیت مردمی یک کشور را اثبات کند دستش برای ناامن کردن آن کشور بازتر می‌شود.

🔹به یاد آیه‌ی «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّة/انفال ٦٠» می‌افتم که مسلمانان را مأمور کرده تا هر نیرویی در توان دارند براى مقابله با دشمنان به کار گیرند. به روایتی برمی‌خورم که یکی از مصداق‌هاى قوه را «الْخَضابُ بِالسَّوادِ» تفسیر کرده، یعنی موهاى سفید را با رنگ، سیاه کردن. به زیبایی دینی فکر می‌کنم که حتی برای عقب نشاندن دشمن، رنگ موها را که به سپاه اسلام چهرهٔ جوان‌ترى مى‌دهد از نظر دور نداشته است. شاید زمانی قدرت‌نمایی با سیاه کردن موی سفید حاصل می‌شد و امروز با انگشت رنگ شده با آبیِ استامپ.

نوشته شده به سفارش پیج @ayehjaan

همیشه وقتی صحبت از کشف حجاب و واقعه‌ی گوهرشاد به میان می‌آید نگاه‌ها به سمت چماق رضاخانی می‌چرخد. اما قائله‌ی کشف حجاب و متعاقب آن کشتار گوهرشاد ریشه در کینه‌ای دیرینه دارد که انگلیس از زن مسلمان ایرانی به دل گرفته بود و تا هنوز به صورت نقطه‌ای مغفول در دل تاریخ باقی مانده است. کینه‌ای که چماق به دست قلدر خان میرپنج داد تا چادر از سر زن ایرانی بکشد. حدود نیم قرن قبل از قائله‌ی کشف حجاب، وقتی دستان استعمار پیر انگلستان به گلوگاه اقتصادی مردم قلاب شد و امتیاز توزیع و فروش توتون و تنباکو طی یک قرارداد استعماری به کمپانی رژی واگذار گردید و زارع و تاجری که امرار معاششان وابسته به این دو قلم محصول کشاورزی بود، از کشت و زرع و معامله‌ی آن خلع ید شدند، نهضتی به نام «نهضت تنباکو» بر پا شد که تا قبل از آن چنین خیزشی سابقه نداشت. علما فهمیده بودند که این قرارداد فراتر از اقتصاد، فرهنگ و سیاست‌ کشو ر را نیز هدف گرفته است. آنها می‌دیدند که هجوم اروپایی‌ها، سر و شکل ظاهری بازار را تغییر داده و بوی رواج فرهنگ بیگانه و تشبه به کفار به مشام می‌رسد. همین موضوع سبب شد تا رهبران مذهبی زنگ خطر استحاله‌ی فرهنگی و تسلط تدریجی انگلیس بر جامعه‌ی مسلمین را به صدا در آورند.

مردم که دریافتند شاه مقدرات آنها را به دست بیگانه سپرده، رفته رفته فریاد اعتراض بلند کردند. شهر به شهر با میان‌داری علما و بازاریان آتش خشم مردم پیش می‌رفت تا صداها به تهران رسید. فریاد تظلم‌خواهی مردم به عراق رسید و میرزای شیرازی فتوای مشهور «الیوم استعمال تنباکو و توتون بأی نحو کان در حکم محاربه با امام زمان عجل‌الله تعالی فرجه‌ است.» را صادر کرد. شاه هنوز پشت به مردم و رو به بیگانه بر سر قولش به انگلستان ایستاده بود ؛ غافل از آنکه فرمان جهاد میرزای شیرازی به اندرونی قصرش نفوذ کرده است. انیس‌الدوله سوگلی ناصرالدین شاه، ملکه‌ای که شاه بارها در برابر کیاست و درایتش زانو زده بود و سیاست‌ورزی‌های زنانه‌اش گهگاه فریاد اعتراض امین‌السلطان را به آسمان بلند کرده بود، این بار نیز به جای آنکه علی‌القاعده حافظ منافع دربار باشد، مثل همیشه طرف منافع ملت و حمایت از مرجعیت دینی ایستاد و با قدرت نرم زنانه، نهضت را در داخل قصر پیگیری کرد. ملکه‌ی متشرع ایران در پاسخ به سؤال متحریانه‌ی شاه که «چرا قلیان‌ها را جمع می‌کنند و جدا می‌کنند؟» معتقدانه جواب داد: «برای آنکه قلیان حرام شده» و وقتی شاه با رگ ورم کرده گفت: «چه کسی حرام کرده؟» با همان منطق متشرعانه پاسخ داد: «همان کس که مرا به تو حلال کرده»؛ پاسخی که دهان شاه را چنان بست که دیگر به هیچ یک از نوکرانش دستور نداد برایش قلیان چاق کنند. هدایت نرم مبارزه در درون دربار توسط انیس‌الدوله، شاه را به چنان انفعالی کشاند که در کاخ خودش هم جرأت طلب قلیان نداشت. حرکتی که به مثابه تیر خلاص بر قرارداد رژی عمل کرد و به دنبال آن شاه دستور توقف آن را صادر کرد.

قریب به نیم قرن بعد که بی‌غیرتی قانونی شد و کشف حجاب اجباری، یکی از کارشناسان استعماری لندن با اشاره به انیس‌الدوله و داغی که با حمایتش از حکم تحریم تنباکو بر دل منطق استعماری برد _ برد انگلیس گذاشته بود گفت: «ما با اجراي اين سياست کشف حجاب در ايران نطفه‌ی آن ‌گونه رويدادها (حمايت ملکه دربار قاجار از فتواي مرجع تشيع) را خشک کرديم و براي هميشه از تکرار آن جلوگيري نموديم.» اعترافی که هم نشان از استعماری بودن کشف حجاب دارد و هم اثرگذاری زن مسلمان و با هویت ایرانی.

آیات ابتدایی سوره عنکبوت که نازل شد «أحسب الناس أن یترکوا أن یقولوا آمنا و هم لایفتنون… آيا مردم گمان كردند همين كه بگويند: «ايمان آورديم» به حال خود رها می‌شوند و دچار فتنه نخواهند شد؟!» مولاعلی علیه‌السلام از رسول خدا صل‌الله پرسید: «ما هذه الفتنه؟ این کدام فتنه است؟» رسول خدا پاسخ داد: «ای علی! تو مورد ابتلا امت قرار می‌گیری و امت به وسیله‌ی تو آزمایش می‌شوند. تو مورد خصومت و دشمنی امت قرار می‌گیری، پس خودت را برای تحمل عداوت‌ها آماده کن.»

همین پرسش و پاسخ بین نبی (ص) و علی (ع) کافی است تا ما را به دل تاریخ بکشاند، جایی میان مکه و مدینه کمی آن‌سوتر از جحفه- کنار برکه‌ای به نام «غدیر». همان جا که لب‌های فرشته‌ی وحی در گوش رسول (ص) زمزمه می‌کند: «ای رسول ابلاغ کن!»

تیغ آفتاب تیز و برهنه می‌تابد. هوا به قدری گرم است که مردم بخشی از تن‌پوش خود را به زیر پا و بخش دیگری را به روی سر افکنده‌اند. هجده هزار حاجی زیر این تیغ تیز سه روز است به فرمان نبی منتظرند. پیامبر اما دل دل می‌کند. می‌خواهد از این تبلیغ معافش کنند. نگران است از کمی پرهیزکاران، فراوانی منافقان، دسیسه‌ی ملامت‌گران و حیله‌ی مسخره‌کنندگان اسلام.

او را قبل‌تر نیز به خاطر همراهی همیشگی علی و توجه ویژه‌اش به او، اُذُن نامیده‌اند. اما خدا کوتاه بیا نیست. امر کرده و امرش واجب‌الاطاعه است.
بر روی منبری از جهاز شتران می‌ایستد و خطبه می‌خواند. از دو ثقل صحبت می‌کند که قرار است در میان ما به امانت بگذارد. می‌گوید: «اگر از این دو زاهق و مارق شوید، هلاک خواهید شد». زیر بازوی علی را می‌گیرد و چنان دستش را بالا می‌برد که گویی می‌خواهد همه‌ی اهل زمین و آسمان این صحنه را ببینند: «من کنت مولاه فعلی مولاه». درشت‌هیکل با سری بی‌مو- معروف است به دومی- جمعیت را می‌شکافد و جلو می‌آید. می‌گوید:«بخ بخ لک یا علی‌بن ابی‌طالب، اصبحت مولای و مولای کل مؤمن و مؤمنة».

کاش تاریخ همین جا متوقف می‌شد. اینجایی که علی مولای هر زن و مرد مؤمنه شده است. همین جا می‌ماند و لذت شیرینی دنیای با علی را مزمزه می‌کرد. کاش نمی‌رسید به روایت جابربن عبدالله انصاری از حرف‌هایی که پیامبر سه روز قبل از وفاتش به علی گفته بود: «عن قلیل ینهد رکناک؛ به زودی هر دو رکن تو ویران خواهد شد». کاش نمی‌رسید به صحنه‌ی جان دادن رسول‌الله بر روی سینه‌ی علی و فرو ریختن یکی از آن دو رکن.

کاش نمی‌رسید به روزهای بعد از رحلت نبی (ص) و این صدا به گوش نمی‌رسید: «برای حفظ حکومت، سوزاندن خانه‌ی فاطمه واجب است». می‌دانم این «ای کاش‌ها» مانع رسیدن روزگار از «بخ ‌بخ…» به این فتوا نمی‌شود. که اگر شده بود امروز شراره‌های آتش بر سرمان باریدن نداشت و شیطان میانه‌ی میدان شلنگ و تخته نمی‌انداخت. دنیای مدرن هول برش نمی‌داشت که از ما بدزدد و ببرد. که اگر شده بود خاکستر شراره‌های ناری که نطفه‌اش در سقیفه بسته شد و راه سیاست را از دیانت کناره کرد، امروز خاکستری‌مان نمی‌کرد. آه که دنیا کاش با علی راه آمده بودی. عید است بگذارید روضه نخوانم…

چندین ماه پس از تاج‌گذاری احمدشاه، جنگ جهانی اول بین سرمایه‌داری غرب و سوسیالیزم شرق، بالا گرفت. جنگی که با قتل ولی‌عهد اتریش توسط صرب‌ها شروع شد و امتدادش به خاک ایران کشیده شد و لشکر روس‌ها را به سمت مرز ایران گسیل داشت. ارتش انگلیس از یک‌طرف و نیروهای عثمانی از طرفی دیگر، با زیر پا گذاشتن حقوق بین‌الملل، خاک وطن را محل تاخت و تاز خصمانه‌ی خود قرار دادند. در این اوضاع نابسامان، حقوق مردم ایران به صورت عام و ساکنان خطه‌ی شمالی کشور به صورت خاص، زیر چکمه‌ی ارتش تزاری روس، نادیده گرفته می‌شد و مال و ناموس این مردم نجیب، بازیچه‌ی امیال سربازان روسی قرار می‌گرفت. جنگی که ارمغانش برای ملت ایران، تشدید هرج و مرج داخلی، ناامنی، فقر و آشفتگی بیش‌تر اجتماعی و سیاسی بود.
▪️▪️▪️
احمدشاه، هم‌چون دیگر شاهان قاجار، ترجیحش تماشای بدبختی و فلاکت مردم بود. واحد سواره‌نظام ارتش که قبل‌تر با تدبیر قجری به بریگاد قزاق سپرده شده بود، تمام تلاشش را می‌کرد تا هیچ‌گونه برخورد خصمانه‌ای با قزاق‌های روس نداشته باشد. این انفعال، ریشه در قراردادی داشت که پس از دومین سفر اروپایی ناصرالدین‌شاه به ایروان، با دولت روس منعقد شده بود و به‌موجب آن، سربازان ایرانی زیر نظر افسران روس آموزش می‌دیدند. قراردادی که موجه‌ترین دلیلش، خوشایند شاه از لباس متحدالشکل هنگ‌سوار قزاق، در خلال سان دیدن بود. در پی همین هوس ملوکانه، زمام امور ایران به دست روس‌ها سپرده شد. افسران قزاق، گزارش‌های سیاسی و نظامی‌شان را به پطرزبورگ یا سفارت روسیه در تهران می‌دادند اما حقوق و مزایای‌شان را از دولت بدبخت، بی‌عرضه، بیگانه‌پرست و ناکارآمد ایران می‌گرفتند.
▪️▪️▪️
روزگار عجیبی بر این سرزمین می‌گذشت. یک‌طرف روس‌ها حکم می‌راندند؛ یک‌طرف اربابان و ملوک‌الدوله‌ها و این وسط، گرده‌ی رعیت زیر شلاق ملاکین و مباشران هر روز سیاه‌تر می‌شد. برای اربابانی که نان‌شان را در خون رعیت ترید می‌کردند، کافی بود پرچم روس بر بالای عمارت‌شان در اهتزار باشد تا کسی پیگیر آمار خلاف‌های ریز و درشت‌شان نشود. ازدواج بی‌اذن ارباب ممنوع و در گرو باج‌سبیلی بود که رعیت‌زاده باید در قالب پول یا سکه‌ی طلا می‌پرداخت. گاهی ارباب پا را فراتر از گلیم شرف می‌گذاشت و گوهر شرافت دهقان‌زاده را طلب می‌کرد. حاکمان هر ایالت‌ که هم‌چون عروسک خیمه‌شب‌بازی در دستان صاحبان قدرت بودند، گاه و بی‌گاه سوار بر کالسکه‌ای که با چندین خدم و حشم اسکورت می‌شد، میان روستا متفرعنانه تاب می‌خوردند و ارد ناشتا می‌دادند تا ابهت پوشالی‌شان را در قالب عبارت «کور شو و دور شو» به‌رخ رعیت بی‌نوا بکشند. ملتی که با مشروطه به اصلاح امیدوار شده بود، اینک نه تنها افول آن انقلاب را نظاره می‌کرد، بل‌که شاهد ننگ تاریخی دیگری زیر چکمه‌ی روس و خدعه‌ی انگلیس بود.
▪️▪️▪️
«یتیم‌خانه‌ی ایران» نیازمند دست حمایت پدری شجاع و غیرتمند بود تا در این بلبشوی سیاسی و نظامی، بتواند قدری کمر راست کند. یونس، پسر میرزای بزرگ که در ابتدای امر، الفبای مبارزه را با رخت طلبگی در میان حجره‌های مدرسه‌ی «حاجی‌حسن» رشت آموزش دیده بود، در مواجهه با این نابسامانی‌ها تغییر مشی داد. میرزا، عبا را با چوخا (کت ضخیم پشمین) نعلین را با چموش (کفش با چرم گاومیش) و عمامه را با کلاه نمدی سیاه تاخت زد. او که از جوانی مشروطه‌خواه بود، قلم و کتاب را زمین گذاشت، تفنگ و فشنگ برداشت و از مجتهدی بالقوه به مجاهدی بالفعل تبدیل شد. «میرزا کوچک‌خان» در بدو امر با رجال دین و سیاست، وابسته‌ به «هیئت اتحاد اسلام» در تهران به مذاکره نشست. او تنها راه چاره را در تشکیل کانون ثابتی می‌دید که بر علیه بیدادگری‌ها به‌پا خیزد. از نظر میرزا، جنگل‌های انبوه گیلان، بهترین کانون مبارزه بود. «حاج‌احمد کسمایی» با حمایت مادی و معنوی از «نهضت‌جنگل» میرزا را در تهیه‌ی سلاح یاری کرد تا کانون سری مبارزه را در جنگل بنیان نهد. یونس، ایدئولوژی جنگلی‌ها را این‌گونه بیان کرد: «ما قبل از هرچیز، طرفدار استقلال مملکت ایرانیم. استقلالی به تمام معنای کلمه؛ یعنی بدون اندک مداخله‌ی هیچ دولت اجنبی. اصلاح اساسی مملکت و رفع فساد تشکیلاتی دولتی که هرچه بر سر ایران آمده از فساد تشکیلات است. ما طرفدار یگانگی عموم مسلمانانیم». رفته‌رفته فتیله‌ی این خروش مردمی بالا گرفت و رشادت‌های این فئه‌ی قلیله، خونی تازه در کالبد #گیلان و #ایران تزریق کرد.
▪️▪️▪️

پیروزی‌های پی‌درپی جنگلی‌ها در برابر قوای روس و نیروهای دولتی، محبوبیت آن‌ها را در میان مردم افزایش داد. سه سال پس از شروع جنگ جهانی اول و هم‌زمان با انقلاب اکتبر روسیه، قدرت نهضت جنگل به اوج خود رسید. نفوذ جنگلی‌ها به قدری افزایش یافت که دامنه‌ی کمک‌های‌شان حتی به پایتخت مملکت هم می‌رسید. ابراهیم فخرایی در کتاب «سردار جنگل» می‌نویسد: «زمانی بود که در تهران قحطی و هرج‌ومرج، حکم‌فرمایی می‌کرد. طبقه‌ی بی‌بضاعت از علف بیابان، پوست خیک و لاشه‌ی حیوانات تغذیه می‌کردند. برنج، گندم و جو نایاب بود. به دستور دولت، یک نوع آشی در معابر فروخته می‌شد. هر که می‌خورد، ورم می‌آورد و می‌مرد. معلوم شد که کاسب‌های عالی‌شأن پایتخت، گوشت‌های مردار را در آش می‌ریزند تا نفع بیش‌تری ببرند. دولت در این اوضاع تکان نمی‌خورد. جنگلی‌ها بودند که دویست خروار برنج برای اهالی قحطی‌زده‌ی تهران فرستادند و تعهد کردند ماهانه ده‌هزار تومان به نفع درماندگان و قحطی‌زدگان بپردازند».
▪️▪️▪️
حضور میرزا در میدان جنگ، ذره‌ای از دغدغه‌اش را در امر فرهنگ کم نکرد. او معتقد بود: «عقب‌ماندگی ایرانیان، ریشه در بی‌فرهنگی دارد». بنابراین بخشی از تلاش خود را صرف سامان‌دادن به امر فرهنگ و تأسیس مدارسی با همین جهت‌گیری کرد. زمانی که می‌رفت تا شعله‌ی گرمابخش «نهضت جنگل» فراگیر شود، قزاق‌های روس با هم‌دستی سربازان انگلیس، آتش جنگ منجیل را به طمع نفت، برافروختند. از رهگذر این جنگ، شکست سختی متوجه قوای جنگل شد. با عقب‌نشینی جنگلی‌ها، شهر رشت به دست انگلیس‌ها افتاد. درگیری‌های نامنظم بین قوای انگلیس‌ و مردان جنگل به امری روزمره بدل گردید. درست در همین شرایط، احتکار خواربار در دستور کار مقاطعه‌کاران و بازرگانان ابن‌الوقت قرار گرفت. برنج که بخش اعظم مصرف روزانه‌ی مردم گیلان بود، نایاب شد؛ به‌گونه‌ای که تنها دست طبقات اشراف و اعیان به آن می‌رسید. این‌گونه، خطر قحطی، مزید بر خطر ناامنی شد. سیاست انگلیسی‌ها از احتکار خواربار و ایجاد قحطی مصنوعی، به زانو درآوردن مردم و تحریک افکار عمومی بر علیه جنگلی‌ها بود تا بدین‌وسیله آن‌ها را مسبب این کمبودها و سختی‌ها نشان دهند.
▪️▪️▪️
با پیروزی انگلیس در جنگ جهانی اول، دامنه‌ی نفوذ این ‌روباه که البته آن زمان، دوران جوانی‌اش را می‌گذراند، در ایران روزبه‌روز افزایش یافت. «وثوق‌الدوله» با حمایت انگلیسی‌ها به نخست‌وزیری منصوب و مجری سیاست‌های مورد نظر بریتانیا، من‌جمله سرکوب نهضت جنگل ‌شد. انگلیس که با سیاست «تفرقه بینداز و حکومت کن» از نمد اختلافات پیش آمده بین حاج‌احمد کسمایی و میرزا، به‌دنبال کلاه استعماری خویش بود، سرانجام موفق شد با حیله‌ی وثوق‌الدوله، کسمایی را تسلیم دولت ایران کند. از این پس بود که میرزا و دیگر جنگلی‌ها مورد تعقیب دائم قوای دولتی قرار گرفتند. تا جایی که دکتر حشمت، از هم‌رزمان وفادار میرزا نیز وادار به #تسلیم و در نهایت #اعدام شد. مجاهدین باقی‌مانده هم رفته‌رفته قدرت مقاومت‌شان را از دست می‌دادند و راضی به تسلیم می‌شدند. «کوچک جنگلی» که اوضاع را چنین وخیم دید، در نطقی خطاب به یاران باقی‌مانده‌اش گفت: «رفقا! این روزها بهترین اوقات آزمایش است. بعضی‌ها تفنگ را برداشته، با اسلحه تسلیم می‌شوند. هرچند وضع‌مان بد است، خسته و فرسوده‌ایم و بی‌پول و بی‌آذوقه در معرض تندباد حوادثیم، ولی از شما می‌پرسم؛ آیا برای عاشقان میهن، این‌گونه سختی‌ها دارای اهمیت است؟ آن‌ها که خواهان ترقی و تعالی وطن‌اند، نباید از هیچ‌چیز پروا کنند!»
▪️▪️▪️

میرزا که سر تسلیم نداشت، به‌همراه هشت تن از مجاهدان، کوه‌به‌کوه و جنگل‌به‌جنگل می‌گریخت. پیرو اعلامیه‌ی فرماندهی نیروی قزاق، کسی حق پناه‌دادن به جنگلی‌ها را نداشت؛ در غیر این‌صورت، خانه‌اش به آتش کشیده می‌شد. هیچ‌کدام از این سختی‌ها باعث نشد میرزا از پای بیفتد. او یک‌بار دیگر به کمک خالوقربان و احسان‌الله‌خان «کمیته‌‌ی انقلاب سرخ ایران» را تشکیل داد و «حکومت جمهوری گیلان» را تأسیس کرد. حکومتی که اساس آن بر مبنای حفظ موازین اسلام و لغو تمام قراردادهای استعماری بود. در این مقطع، میرزا به منظور کاهش فشار انگلیسی‌ها، قراردادی را با بلشویک‌ها امضاء کرد؛ اما با این شرط مهم که کسی حق تبلیغ کمونیست را در ایران نداشته باشد. چیزی نگذشت که طرف‌داران بلشویک‌ها در ایران و شگفتا که به رهبری احسان‌الله‌خان، به تبلیغ بل‌که کودتا علیه میرزا مشغول شدند؛ میرزایی که دقیقه به دقیقه تنهاتر می‌شد. با کودتای کمونیست‌های داخلی، خیانت شوروی، خباثت انگلیس، استبداد رضاخانی و صدالبته بی‌وفایی یاران، عمر جمهوری مستعجل میرزا به یک‌سال نکشیده، پایان یافت. در این میان احسان‌الله‌خان به قوای روس پیوست و خالوقربان با دریافت امان‌نامه از رضاخان، خود را تسلیم قوای دولتی کرد. گائوک و میرزا به عنوان آخرین بازمانده‌های قوای جنگل، در مسیر گیلان به خلخال، میان توده‌های برف زمین‌گیر شدند و جسد یخ‌زده‌شان توسط مردم، به دهکدهی خانقاه منتقل شد. اندکی بعد، سر میرزا توسط قوای دولت، از بدنش جدا شد و توسط خالوقربان به رضاخان جلاد هدیه شد تا عمر نهضت هفت‌ساله‌ی جنگل، به همین شرح که رفت، به پایان برسد؛ لیکن کوچک جنگلی تا ابد در قلب تمام آزادی‌خواهان و ایران‌دوستان، بزرگ و جاویدان باقی بماند.
منتشر شده در روزنامه دیواری حق

پرده‌ی اول: تنها روایتی که تا سال‌ها از مردم افغانستان می‌دانستم، بی‌شناسنامه ماندن فرزندانی بود که حاصل ازدواج یک تبعه‌ی افغان با یک دختر ایرانی بودند. فرزندانی که سربند همین بی‌شناسنامه بودن، نه ایرانی محسوب می‌شدند و نه افغان! همین شنیده‌ها و دیده‌هایی که گاه خیلی به من نزدیک بودند، تصویری ناموزون از افغانستانی‌ها در ذهنم ساخته بود. کم نبودند دخترانی در همین یزد خودمان که به عقد یک تبعه‌ی افغان در‌آمدند و با وجود داشتن فرزند، همسران‌شان از کشور #اخراج ‌شدند. زنانی که باید برای فرزندان‌شان- که فقط به اعتبار نداشتن یک سجل، نه حق ازدواج داشتند، نه تحصیل و نه کار- هم مادری می‌کردند و هم پدری…

پرده‌ی دوم: یکی از روزهای دهه‌ی هشتاد بود. برادرم کفری از دست بچه‌های هنرستان محل تحصیلش به خانه آمد. قضیه از این قرار بود که بچه‌های مدرسه پشت سر امام‌جماعت- به علت افغان بودن- نماز نخوانده بودند. برادرم #نژاد‌پرست نبود و نیست؛ مثل همه‌ی ما! آخر شریعت اسلام به ما یاد داده که مرزها بی‌اعتبارند. مضاف بر آن، مرجع تقلیدمان در رساله‌‌اش نوشته است: «امام‌جماعت باید فردی عاقل، بالغ، شیعه‌ی‌ دوازده‌امامی، عادل و حلال‌زاده باشد. مهم است ایضا صحیح بخواند نماز را!» برادرم و چند نفر معدود که تاب توهین به مردی را نداشتند که بیشتر روزها #روزه بود و در #سلام عامل به «فاستبقوا الخیرات» پشت‌سرش قامت بسته بودند. گرچه «ان اکرمکم عندالله اتقاکم» اثر نکرد و امام‌جماعت از هنرستان برادرم رفت که رفت…

پرده‌ی سوم: جوان افغان تعریف می‌کرد: دوران اصلاحات بود و خاتمی رئیس‌جمهور. من و سیدمرتضی هشت‌ساله بودیم و سرمست از بوی ماه مهر. مادرم که برای ثبت‌نام من به مدرسه رفته بود، ظهر نشده با رنگ پریده و عرق‌کرده برگشت. با بغضی که عن‌قریب مانده بود به #اشک بنشیند. هاج و واج مانده بودم. وقتی مادرم گفت: «شاید امسال نتوانی به مدرسه بروی» سقف خانه روی سرم آوار شد. دستور وزیر وقت بود که اتباع خارجی را نباید در مدارس ایران ثبت‌نام کنند. دو ماه بعد من و سیدمرتضی با رای‌زنی مادرش در روستایی دورافتاده، حق حضور در کلاس درسی را داشتیم که مستمع‌آزاد آن محسوب می‌شدیم و نه شاگردش! مدیر قبول کرده بود برویم #درس بخوانیم اما توقع #مدرک نداشته باشیم! هرچند عاشق درس خواندن بودیم و این شرط و شروط برای‌مان معنایی نداشت، اما غم غربت بیخ گلوی‌مان چنگ انداخته و سخت فشار می‌داد. احساس حقارت می‌کردیم. گاهی نگاه‌مان با نگاه‌هایی گره ‌می‌خورد که برق نژادپرستی‌شان توی ذوق‌ می‌زد. هرچند عمر این فرصت برای سید‌مرتضی کوتاه بود! پدرش در بستر بیماری افتاد و باید کمک‌خرج خانه می‌شد. همین شد که مدرسه را رها کرد. سیدمرتضی اما رفیق نیمه‌راه نبود! هر روز ظهر با اتوبوس تا مدرسه می‌آمد و با هم به خانه برمی‌گشتیم. وقتی از او سؤال می‌کردم که «چرا این‌همه راه را تا این‌جا می‌آیی؟» سنگ‌قلابم کرد که «چیزی نشده؛ عوضش با هم به خانه می‌رویم!» بعدها فهمیدم اگر اتوبوس #مسافر نداشت، به علت دورافتاده بودن روستای محل تحصیل‌مان، همان روستای قبلی راهش را کج می‌کرد و برمی‌گشت! حالا تمام سهم سید‌مرتضی از خاک کشوری که برایش حق شاگردی هم قائل نبود، قبری است گوشه‌ی گلزار شهدای خلدبرین یزد. جوانی دهه‌هفتادی که در بیستمین بهار زندگی‌اش، جانش را فدای انقلابی کرد که حالا مرزهایش به بلندی‌های جولان رسیده است. او مانند تمام شهدای «تیپ فاطمیون» مظلومانه و غریبانه زندگی کرد و مظلومانه‌‌تر و غریبانه‌‌تر پرکشید و شد اولین شهید مدافع حرم یزد. در عوض حالا سیدمرتضی یک سجل سنگی دارد که رویش تاریخ تولد و شهادتش حک شده. او شاگرداول کلاس درس دنیا شد و اسمش در زمره‌ی «عند ربهم یرزقون» ثبت شد و شد «مهاجر الی الله». مهاجری که مرزهای اعتباری را بی‌اعتبار کرد و همراه با جوان‌مردان دیگر افغان، نام افغانستان را با «شهدای تیپ فاطمیون» گره زد…

پرده‌ی چهارم: در یکی از روزهای پاییزی به «کتابخانه‌ی شرف‌الدین علی» یزد کمی آن‌سوتر از میدان امیرچخماق رفتم. کتاب «سه‌دیدار» نادر ابراهیمی را مرجوع می‌کردم که چشمم لابه‌لای کتاب‌های روی میز به «جانستان‌کابلستان» امیرخانی افتاد. کتابی که در حال رعایت پروتکل‌های بهداشتی بود و روی میز کتاب‌های برگشتی‌ روزهای کرونایی #قرنطینه شده و فاصله‌گذاری اجتماعی را با کتاب‌های داخل قفسه لحاظ کرده بود؛ تا بعد از منفی شدن تستش به آغوش خانواده‌ برگردد. با «جانستان‌کابلستان» از کتابخانه بیرون زدم و از همان ایستگاه اتوبوس با امیرخانی همسفر هرات شدم. تنها جایی که نیاز نبود برای چاق‌سلامتی با مردمانش زبان دوم بلد باشد. حتی لازم نبود برای پر کردن فرم پذیرش هتل، درگیر اسپل‌کردن اسمش به حروف لاتین شود.

روایت تاریخ پرحادثه‌ی هرات و مناره‌های خون‌آلودش و دستان هنرمند استاد «عمادالدین معمار» که کاشی به کاشی مناره را بالا می‌برد، آن‌قدر مرا بر سرشوق می‌آورد که دلم می‌خواهد الساعه یک تیکت به مقصد هرات بگیرم و میان تاریخ بر بخورم با آدم‌هایی که هنوز هم نمی‌شناسم‌شان. مثلا تصور کن! عدل بخورم به تور«تیمور گورکانی» همان که لنگش می‌خوانند و فاتح هرات، ایستاده بر کوهی از سرهای هرویان. بگذریم! تازه فهمیده‌ام استاد عمادالدین، هم معمار مسجدجامع گوهرشاد است و هم مسجدجامع هرات؛ مسجدی با دوازده مناره که تنها پنج مناره‌اش هنوز صابون تجاوز دشمن به تن‌شان نخورده است.

میان ارگ قدیم هرات، صحبت از مرزهایی است که کمتر از یکصد و هفتاد سال میان ما کشیده شده است. آشی با یک وجب روغن که از میان دیگ‌های انگلیسی سرریز کرده و مرزهای اعتباری و دروغینی که از معاهده‌ی پاریس، عروس هرات را- که زمانی از لحاظ پرورش نقاشان، معماران و موسیقی‌دانان به «فلورانس آسیا» شهرت داشت- از آغوش ایران جدا کرده است. نیرنگی که باعث شد تفکر «انا خیر منه» قوت بگیرد و غریب‌نوازی جایش را به بیگانه‌ستیزی وارداتی دهد؛ تا جایی که بر روی برخی دیوارهای بافت تاریخی شهرم نوشته‌های سیاه «ورود افغانی ممنوع» خاطر #دوست را آزرده کند و خاطر #دشمن را جمع. با خودم می‌گویم ممنوعیتی اگر هست باید متوجه سفیر خبیث انگلیس باشد تا هوای سفر چراغ‌خاموش به یزد به ذهنش خطور هم نکند.

دلم خون است از سیاست‌های غلط مهاجرپذیری‌مان که به اهل علم‌شان اجازه‌ی تحصیل در مدارس تربت‌جام و زاهدان را نداد تا طلاب اهل سنت‌شان روانه‌ی مدارس پاکستان شوند و بخت یار #القاعده گردد تا تور افکار تکفیری‌اش را میان آن طلاب‌ پهن و یارگیری کند و سوخت به آتش برادرکشی بریزد. خانه‌جنگی- جنگ داخلی- به راه بیاندازد و هرازگاهی با انفجار پلی یا ایرپورتی، چشمان دخترکان بلاکش هندوکش را بی‌فروغ و سیاه‌سری را در انتظار بازگشت شوهرش جان‌ به ‌لب کند. سیاستی که اگر با کیاست پیوند می‌خورد، تصویری این‌چنین ناموزون از ملتی نجیب، نیم‌کره‌ی مغزمان را تسخیر نمی‌کرد و جوان‌مردمردمی قریب را #غریب نمی‌پنداشتیم. اگر اعتبار مرزهای «مید این بریتانیای کبیر» را بر کرامت انسانی افغان مقدم نمی‌داشتیم، امروز کارکردن یک مهاجر افغان در مشاغل سطح پایین را جرم محسوب نمی‌کردیم و قشر فرهیخته‌شان را اسیر بوروکراسی‌های دریافت ویزا از نفس نمی‌انداختیم.

حالا بعد از سال‌ها اعتراف می‌کنم که غلط کردم- مثل پشتون که به اشتباه کردم می‌گوید غلط کردم- و به این فکر می‌کنم چگونه می‌شود مرزی را که #خباثت و دیوار بلندی را که #سیاست میان ما کشیده با فرهنگ اخوت از میان برداشت و خط بطلانی کشید بر هرآن‌چه نامش #نژادپرستی است. کلام آخر عبدالرزاق کنار مرز اسلام‌قلعه که «قدر بدانید ایران را؛ ایران، پاریس است به خدا» برایم فحوایی دارد که شاید خود عبدالرزاق هم فحوای کلامش را نفهمیده باشد؛ اینکه پاریس بودن ایران ذاتا حسنی ندارد و حکایت از آلوده بودنش به «فرهنگ توسعه» دارد تا «توسعه‌ی فرهنگی»! حسن آن است که ایران، ایران باشد؛ نه هیچ جای دیگر…

منتشر شده در روزنامه دیواری حق